Απαντήσεις σε συνήθεις ερωτήσεις
1. Ο συντηρητής είναι καλλιτέχνης;
2. Συντήρηση σημαίνει επισκευή του έργου τέχνης;
3. Οταν λείπει ένα τμήμα ζωγραφικής σε έναν πίνακα, ο συντηρητής το ξαναζωγραφίζει;
4. Μπορεί ένας συντηρητής να διαπιστώσει την πλαστότητα ενός έργου τέχνης;
5. Γιατί να συντηρήσω τους πίνακες ή τα παλιά βιβλία που έχω;
6. Πώς μπορεί κάποιος να γίνει συντηρητής;
1. Ο συντηρητής είναι καλλιτέχνης;
Οχι. Πρωταρχικός στόχος της συντήρησης ενός έργου τέχνης είναι η διαφύλαξη της αυθεντικότητάς του. Ο συντηρητής ενεργεί ακολουθώντας μία μεθοδολογία που ξεκινά με την κατανόηση του αντικειμένου, τον ακριβή προσδιορισμό της παθολογίας του και καταλήγει με την κατάρτιση ενός προγράμματος ενεργητικής και παθητικής αντιμετώπισης των προβλημάτων του.Ενεργητικά
Επεμβάσεις που στοχεύουν στην επιβράδυνση της φθοράς του έργου, στην αποκατάσταση των ζημιωμένων περιοχών και στην προφύλαξη του αντικειμένου από μελλοντικές αλλοιώσεις των χαρακτηριστικών του.
Παθητικά
Η έκθεση ενός έργου τέχνης πρέπει να γίνεται με τρόπο που να το προφυλάσσει από φθοροποιούς παράγοντες. Η σχεδίαση του τρόπου έκθεσης αφορά τον κατάλληλο φωτισμό του αντικειμένου, τον αποκλεισμό των ατμοσφαιρικών ρύπων, την ρύθμιση της θερμοκρασίας και της σχετικής υγρασίας και τον έλεγχο του θορύβου. Κρίσιμος στόχος είναι και η προστασία του αντικειμένου από τον ανθρώπινο παράγοντα, τους θεατές του, οι οποίοι συχνά μπορούν να γίνουν ιδιαίτερα επιζήμιοι, έστω και ακούσια.
Σε καμία περίπτωση ο συντηρητής δεν επεμβαίνει δημιουργικά στο αντικείμενο, προσπαθώντας, για παράδειγμα, να συμπληρώσει τις περιοχές ελλείμματος χρώματος σε ένα ζωγραφικό έργο σύμφωνα με το ύφος του δημιουργού του, προκαλώντας στον θεατή σύγχιση των αυθεντικών τμημάτων του έργου με τις δικές του επιζωγραφίσεις.
Ο συντηρητής έργων τέχνης δεν είναι καλλιτέχνης. Στόχος της εργασίας του είναι να αποκαταστήσει το έργο τέχνης, όχι να το πλαστογραφήσει.
Επιστροφή στην αρχή της σελίδας
2. Συντήρηση σημαίνει επισκευή του έργου τέχνης;
Οχι. Σκοπός των εργασιών συντήρησης είναι η παρουσίαση του έργου τέχνης με τρόπο που να αναδεικνύει τα αυθεντικά του χαρακτηριστικά. Είναι επιθυμητή η βελτίωση της αναγνωσιμότητας του έργου τέχνης, έτσι ώστε το αυθεντικό να διακρίνεται από το μεταγενέστερο, το παλιό να ξεχωρίζει από το νέο.
Δεν επιτρέπεται η επισκευή των φθαρμένων τμημάτων χρησιμοποιώντας την τεχνική με την οποία κατασκευάστηκε το αντικείμενο. Η αποκατάσταση του έργου γίνεται με μεθόδους και υλικά διαφορετικά από τα πρωτότυπα. Η αντιστρεψιμότητα των υλικών είναι απαράβατη αρχή της συντήρησης των έργων τέχνης.
Αντιστρεψιμότητα ονομάζεται η ικανότητα των υλικών ή των μεθόδων να αναιρεθούν στο μέλλον αν αυτό είναι επιθυμητό, δηλ. τα υλικά να είναι δυνατό να αφαιρεθούν εκούσια από το αντικείμενο με τρόπο ασφαλή για το ίδιο και οι μέθοδοι να αναιρεθούν, ούτως ώστε το αντικείμενο να επανέλθει στην προηγούμενη κατάστασή του. Αποτελεί θεμελιώδη αρχή της συντήρησης των έργων τέχνης γιατί προστατεύει τα αντικείμενα, στην περίπτωση που κάποιο υλικό ή τεχνική της σύγχρονης συντήρησης απορριφθεί στο μέλλον.
3. Οταν λείπει ένα τμήμα ζωγραφικής σε έναν πίνακα, ο συντηρητής το ξαναζωγραφίζει;
Οι συμπληρώσεις στα ζωγραφικά έργα γίνονται με μία τεχνική που εξασφαλίζει τη διάκρισή τους από την αυθεντική ζωγραφική του πίνακα, ώστε το νέο να ξεχωρίζει από το παλιό. Η τεχνική αυτή ονομάζεται rigatino retouch (ριγκατίνο ρετούς) δηλ. γραμμική αισθητική αποκατάσταση: Τα χρώματα και οι ζωγραφικές φόρμες αποδίδονται με λεπτές παράλληλες γραμμές, χρησιμοποιώντας μία πολύ περιορισμένη χρωματική παλέτα. Με άλλα λόγια, ο θεατής βλέπει στην περιοχή της συμπλήρωσης φόρμες και χρώματα σύμφωνα με την περιβάλλουσα ζωγραφική, ώστε να έχει πλήρη εικόνα του έργου. Οταν όμως πλησιάσει κοντά στον πίνακα αντιλαμβάνεται ότι αυτή η περιοχή του έργου είναι μεταγενέστερη, δηλ. μαθαίνει ότι η αυθεντική ζωγραφική έχει τοπικά χαθεί, αφού εκεί το θέμα έχει αποδοθεί με λεπτές γραμμές οι οποίες από απόσταση συνθέτονται στο μάτι του θεατή και σχηματίζουν μια ευρύτερη γκάμα χρωμάτων από την πραγματική, ενώ οι φόρμες σχηματίζονται στην πραγματικότητα μόνο από μικρές παράλληλες γραμμές.
Η αισθητική αποκατάσταση είναι ένα ζήτημα κρίσιμο για την έκθεση του έργου τέχνης. Ωστόσο, συμπληρώσεις γίνονται με φειδώ - από σεβασμό προς την αυθεντική ζωγραφική - και μόνο σε περιοχές με ολική απώλεια χρώματος. Η επιλογή των θέσεων όπου πρόκειται να γίνει αισθητική αποκατάσταση είναι ένα περίπλοκο δεοντολογικό πρόβλημα για την αντιμετώπιση του οποίου απαιτείται η ούτως ή άλλως απαραίτητη σφαιρική κατανόηση του αντικειμένου. Ο συντηρητής επιστρατεύει την ακαδημαϊκή γνώση των τεχνών και την αισθητική παιδεία του για να το επιλύσει προς όφελος των θεατών του έργου, προστατεύοντας το έργο από υπερβολές που προσβάλλουν την αισθητική του αυτοτέλεια.
Αισθητική αποκατάσταση ενός έργου τέχνης ονομάζεται η αποκατάσταση ορισμένων καταστραμένων περιοχών του αντικειμένου με αντιστρέψιμες συμπληρώσεις, στοχεύοντας στη βελτίωση της παρουσίασης του έργου. Οι συμπληρώσεις εξομαλύνουν την πληγείσα όψη του έργου, χωρίς όμως να συγχέονται οπτικά και κατασκευαστικά με τα αυθεντικά μέρη του αντικειμένου.
Η αισθητική αποκατάσταση ακολουθεί αυστηρούς δεοντολογικούς κανόνες για το πότε, που και πως γίνεται. Στην αντίθετη περίπτωση, η άκριτη συμπλήρωση και επιζωγράφιση των προβληματικών περιοχών της ζωγραφικής επιφάνειας σημαίνει πλαστογράφηση του έργου τέχνης.
4. Μπορεί ένας συντηρητής να διαπιστώσει την πλαστότητα ενός έργου τέχνης;
Ναι. Ο συντηρητής διαθέτει τις γνώσεις και τα μέσα για να αποδείξει την αυθεντικότητα ή την πλαστότητα ενός έργου τέχνης. Κατά την περίπλοκη διαδικασία της τεκμηρίωσης αποκαλύπτονται όλες οι πτυχές της πορείας του αντικειμένου μέσα στο χρόνο. Τα υλικά και η τεχνική κατασκευής του έργου διακρίνονται από τις μεταγενέστερες προσθήκες και επεμβάσεις. Ο συντηρητής μπορεί να ξεχωρίσει την τυχαία καταστροφή από την ηθελημένη παραποίηση. Η διαπίστωση της ηλικίας μπορεί να ξεσκεπάσει την πλαστότητα ενός εξαιρετικού αντίγραφου, που αισθητικά εξαπατά τον ιδιοκτήτη του.
5. Γιατί να συντηρήσω τους πίνακες ή τα παλιά βιβλία που έχω;
Γιατί η συντήρηση ανεβάζει την χρηματική αξία των αντικειμένων και διευκολύνει την συναλλαγματικότητά τους. Εξάλλου, ο κάτοχος ενός έργου τέχνης ή ενός ιστορικού αντικειμένου έχει χρέος να το προφυλάξει από την φθορά. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όλα αυτά αποτελούν μικρά κομμάτια της πολιτισμικής κληρονομιάς όλης της ανθρωπότητας.
6. Πώς μπορεί κάποιος να γίνει συντηρητής;
Ανά τον κόσμο υπάρχουν πολλά αναγνωρισμένα προγράμματα εκπαίδευσης στη συντήρηση. Οι σπουδές γίνονται σε σχολές και ινστιτούτα ειδικευμένα στη συντήρηση της πολιτισμικής κληρονομιάς.
Στην Ελλάδα υπάρχει μόνο μία αναγνωρισμένη σχολή συντήρησης. Πρόκειται για το Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Εργων Τέχνης, που ανήκει στη Σχολή Γραφικών και Καλλιτεχνικών Σπουδών του ΤΕΙ Αθήνας. Η εισαγωγή στο Τμήμα γίνεται με Γενικές Εξετάσεις, όπου οι υποψήφιοι εκτός από τα τέσσερα μαθήματα της 1ης δέσμης εξετάζονται στα ειδικά μαθήματα του ελεύθερου και του γραμμικού σχεδίου. Οι απόφοιτοι άλλων σχολών μπορούν να εισαχθούν στο Τμήμα με καταταρκτήριες εξετάσεις, όπου εξετάζονται στη χημεία, την ιστορία της τέχνης και το ελεύθερο σχέδιο.
Εν συντομία, το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Τμήματος περιλαμβάνει μαθήματα όπως Αρχαιολογία και Ιστορία της Τέχνης, Χρώμα (ζωγραφική), Σχέδιο και Φωτογραφία, Αποτυπώσεις στις ανασκαφές, ειδικά θέματα Χημείας, Φυσικοχημικές και Ραδιοχημικές τεχνικές ανάλυσης, εξέτασης και χρονολόγησης των αντικειμένων, Μουσειολογία, Περιβαλλοντικές παράμετροι και φυσικά θεωρία και εφαρμογή Συντήρησης και αποκατάστασης σε αυθεντικά έργα τέχνης και αρχαιότητες. Οι σπουδές διαρκούν 4 έτη και οι σπουδαστές εκπονούν πτυχιακή εργασία ενώ το πρόγραμμα σπουδών περιλαμβάνει και ένα εξάμηνο υποχρεωτικής πρακτικής άσκησης σε δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς, όπως μουσεία, ανασκαφές, δημόσια ή ιδιωτικά εργαστήρια συντήρησης. Οι κατευθύνσεις των σπουδαστών είναι δύο:
α. Συντήρηση Αρχαιοτήτων (πέτρα, κεραμικά, μέταλλο, γυαλί και ψηφιδωτά) και
β. Συντήρηση Εργων Τέχνης (φορητή εικόνα, μουσαμάς, βιβλίο & χαρτί, ξυλόγλυπτο και τοιχογραφίες).
Ο τίτλος που λαμβάνεται είναι Πτυχίο Συντηρητή Αρχαιοτήτων και Εργων Τέχνης (Diploma In Conservation). Στην Ελλάδα, είναι το μοναδικό πτυχίο με το οποίο οι πτυχιούχοι μπορούν να αποκτήσουν άδεια άσκησης επαγγέλματος Συντηρητή Αρχαιοτήτων και Εργων Τέχνης.